Latince ismi “Glandula Pituitaria” olan hipofiz bezi vücuttaki pek çok hormon salgısının düzenlenmesinde görev alan yaşamsal öneme sahip bir salgı bezidir (1).
Hipofiz bezi, Sfenoid kemiğin “Türk Eğeri” (Sella Turcica) olarak isimlendirilen anatomik kemik oluşumunun içerisinde bulunur. Hipofiz, Sella Turcica içindeki Fossa Hypopysialis’e yerleşmiştir. Hipofiz bezi grimsi renkte, yaklaşık 0.5-1 cm çapında ve kabaca bir leblebi tanesi büyüklüğündedir
Hipofiz bezinin üst yüzü “diaphragma sellae” adı verilen bir dura mater uzantısı ile örtülmüştür. Üçüncü ventrikül döşemesinin aşağı öne doğru huni şeklinde bir çıkıntısı olan ve “infundibulum” adı verilen oluşum diaphragma sellae’yı delip geçerek hipofiz bezinin üst yüzü ile birleşir. Diaphragma sellae’nin üstünde ve hipofiz sapının hemen önünde chiasma opticum bulunur . İnfundibulumun ortasında “infundibuler sap” denilen ve nöral-hipofizeal bağlantılar içeren bir kısım vardır. İnfundibuler sapın etrafı adenohipofize ait
damardan zengin “pars tuberalis” tarafından sarılarak “hipofiz sapı” (stalk) ortaya çıkar (1-4). Hipofiz bezinin ön yüzü sfenoid sinüs, arka yüzü dorsum sellae, üst yüzü chiasma opticum, yan yüzleri iki taraflı sinus cavernosus (Kavernöz sinüs) ile komşudur. Kavernöz sinüs, sfenoid kemiğin sella turcica’nin her iki yanında bulunan sulcus caroticuslara uyar. Kavernöz sinüsler iki taraflı ve simetriktirler. Kavernöz sinüslerin en önemli özelliği içerisinden önemli kafa çifti sinirlerinin geçmesidir (3.,4.,6. kafa çiftleri ve 5. kafa çiftinin I. ve II. dalı). Kavernöz sinüs dış duvarının içinden nervus oculomotorius (N3), nervus ophtalmicus (N5-I), nervus maxillaris (N5-II), nervus trochlearis (N4), kavernöz sinüs içinden nervus abducens (N6), sulcus caroticus içinden de arteria carotis interna geçer (2).
Hipofiz bezi, salgıladığı hormonlar için uyarıcı hormonlarını hipotalamustan alır. Hipotalamus, beyin tabanında ve 3. ventrikülün altında yer alan bir bölgedir. Altında chiasma opticum ve onun altında da hipofiz bezi yer alır. Hipofiz bezi ile hipotalamus, dura tabakasını delip geçen hipofiz sapı ile bağlanır. Ön hipofizin arteryel kanlanması daha çok süperior hipofizeal arterden sağlanır, arteryel ve venöz damarların oluşturduğu “portal sistem” biçiminde yoğun bir damarlanması vardır. Bu damar ağının içinde hipotalamustan salınarak damarlara verilen hipotalamik hormonlar hipofiz bezinde dağılarak hipofizdeki ilgili salgı hücrelerine (trofik hücreler) ulaşırlar. Arka hipofiz daha çok inferior hipofizeal arterden beslenir (1,3,5). Ön hipofizin venöz drenajı oldukça kısıtlıdır ve onu doğrudan sistemik dolaşıma bağlayan damarların sayısı azdır. Venöz kanın hangi yolla bu kısımdan ayrıldığı belli değildir (1,2). Arka hipofizin venöz drenajı üç olası yolla gerçekleşir:
1. Uzun ve kısa portal damarlar vasıtasıyla adenohipofize,
2. Geniş inferior hipofizeal venler vasıtasıyla duranın venöz sinüslerine,
3. Median eminensten gelen kapillerler vasıtasıyla hipotalamusa drene
olurlar (1,2).
*Embriyoloji: Ön hipofiz ve arka hipofiz farklı embryonal tabakalardan gelişmiştirler. Ön hipofiz oral ektodermden gelişirken, posterior hipofiz ise nöral ektodermden gelişir. Oral ektoderm, embryonal dönemde yukarıya doğru bombeleşip ortada Rathke kesesi (kleft veya poşu) olacak şekilde katlanırken, nöral ektoderm de aşağıya doğru uzanır. Sonra bu iki tabaka birleşip hipofiz bezini oluşturlar. Rathke kesesi ön duvarındaki epitel hücreleri gelişerek ön hipofizi “adenohipofiz”i oluştururlar. Bu arada Rathke kesesi rezorbe olarak orta hipofiz veya “pars intermedia” olarak adlandırılan güdük bir hal alır (6).
*Embriyonal gelişim kısmında bahsedildiği gibi hipofizin üç kısmı vardır:
1. Hipofiz ön lobu: Hipofiz ön lobuna “Adenohipofiz” de denilmektedir.
Bu kısım hacim olarak hipofizin yaklaşık %80’ini oluşturur. Kahverengi ve hafifçe sert bir kısımdır. Hipofiz ön lobundan protein yapısında olan birçok hormon salgılanmaktadır.
2. Hipofiz orta lobu (Pars İntermedia)
3. Hipofiz arka lobu (Posterior hipofiz veya nörohipofiz): Ön hipofizden daha küçük olan bu kısmın kökeni infundibulum ve hipotalamustaki nöral yapı kaynaklıdır. Arka hipofiz hormonları hipotalamusun supraoptik ve paraventriküler nükleuslarında sentez edilirler ve sinir aksonları boyunca nörohipofize uzanarak burada depo edilirler. Arka hipofiz asıl sentez yeri olmayıp, hormonların lüzum halinde kana verilinceye kadar depo edildiği bir yer olarak görev görmektedir.
(Bkz. Bursa Tabip Odası Yayınları. Ersoy C (ed). Klinik Pratikte Endokrinolojik ve Metabolik Hastalıklara Yaklaşım. Bursa Tabip Odası Sürekli Tıp Eğitimi e-Kitabı, 2021. Bursa)